СР ¥³рэ±ириитин Министерствота

«Кэбээйи улуу´а» МТ

Е.Е.Эверстов аатынан Кэбээйи орто уоспай µ³рэхтээ´ин оскуолата

«Поэзия

ҕа айылҕа абылаҥа

»

(Россияҕа экология сылыгар аналлаах уруок былаана)

Учуутал: Павлова Мария Егоровна,

саха тылын уонна литературатын учуутала

Кэбээйи

УРУОК БЫЛААНА

Кµнэ-дьыла: муус устар 30 кµнэ

Уруок: т³р³³бµт литература

Кылаас: 6 «а»

Тиэмэ: «Поэзияҕа айылҕа абылаҥа»

Сыала:



Үөрэтэр: хо´оон ки´и ис дуу´атын эгэлгэ хамсаа´ынын дири²ник арыйан,

кини уйул±атыгар киирэргэ дьулу´ар к³стµµтµн µ³рэнээччилэргэ ³йд³тµµ;



Сайыннарар: Проблемнай тиэмэ±э биир эбэтэр хас да айымньыга оло±уран

толкуйдаан, талбыт хо´ооннорун чинчийэн µ³рэнээччи бэйэтин санаатын олохтоохтук

дакаастаан этэргэ, айар дьо±урга таобулларыгар суол а´ыы;



Иитэр:

µ³рэнээччи

т³р³³бµт

дойдутун

таптыырыгар,

олоххо

аналын

буларыгар, майгыта-сигилитэ ситэригэр, хо´оону дири²ник таба ³йд³³н тус бэйэтин оло±ор

ту´анарыгар иитии.

¥³рэнээччи

сыала:

Учуутал

биэрэр

ыйытыыларын

н³²µ³

кэпсэтиигэ

киирии,

хардарыта бы´аарсыы.

Уруок ньымата: диспут, чинчийии, проектнай

Уруок тиибэ: барбыт тиэмэни түмүктүүр уруок

Уруок тэрилэ: экран, проектор, компьютер, сорудахтаах кэмбиэрдэр, учебник

О±о µлэлииригэр туттар тэрилэ: µлэлиир тэтэрээт, ыраас илиис, суруйар тэрил.

Эбии литература: саха тылын бы

һаарыылаах тылдьыта

УРУОК ТЕХНИЧЕСКЭЙ ХААРТАТА

Уруок тµ

´µмэхтэрэ

Слайдалар

Учуутал µлэтэ

¥³рэнээччи µлэтэ

Тэрээ´ин

Э±эрдэлэ´ии,

турукка

киллэрэрии.

Ур уо к

х а а м ы ы т ы н

б э р э э д э г и н

б и л и

´иннэрии.

¥³рэнээччилэри

кытта

к³м³л³³н уруок тиэмэтин,

сыалын биллэрэр.

¥³рэнэр

турукка

киир эн

бол±омтолорун

учууталга

х а т ы ы л л а р .

Б а р б ы т

тиэмэлэригэр

ол о ± у р а н ,

кэпсэтиигэ кытталлар.

Уруок

тиэмэтин,

сыалын

толкуйдаан та´аараллар.

Хатылаа´ын

Хо

һоон

ө й д ө б ү л ү н ,

у р а т ы т ы н

кылгастык

хатылаа´ын.

Учуутал

тиэмэни хайдах

Хо

һ о о н

т у һ у н а н

т у г у

³йд³³бµттэрин

ыйытыыларга

хоруйдаан чи²этэллэр.

Быйыл аахпыт хо

һооннорун

³йд³³бµттэрин тургутар.

автордарын хатылыыллар

Хатылаа´ы²²а

тµмµк

Уруок

былаанын

били

´иннэрэр.

Б µ г µ ² ² µ

у р у о к к а

т у г у

билиэхтээхтэригэр

сорук

туруоруналлар.

С а ² а

т и э м э н и

µ³рэтии

Хо

һоону

тоҕо

дууһа

хамсааһынын

таайыы

диэн этэллэрин

ту´унан

кэпсэтиини

т э р и й и и .

Б³л³±µнэн µлэ.

¥³рэнээччилэргэ чуга´аан

сµбэлээн-амалаан

биэрэр.

Хас тµ´µмэх аайы тµмµк

о²орор.

Ку о л а а н

с о р у д а х т а р ы

толорон санааларын этэллэр,

атаста¤аллар, м³ккµ´эллэр:

Б э р и л л и б и т

т и э м э ± э

с а н а а л а р ы н

и л и и с к э

с у р у й а л л а р ,

о н т о н

к³мµскµµллэр.

Тµмµк о²оруу

(рефлексия)

Х а н н ы к

б ³ л ³ х

дакаастабыла

оруннаа±ын бэлиэтиир.

У р у о к к а

т у г у

билбиттэрин,

сатаабыттарын ыйытар.

К и м

т у г у

с³бµлээбэтэ±ин,

тугу

ыарыр±аппытын ыйытар.

- Х а й а

б ³ л ³ х

т и э м э н

толору арыйда?

-Тµмµктэри

т³´³

с³пк³

о²ороллоруй?

-Саныыр

с анаа ларын

сатаан саа´ылаан этэллэр

дуо?

Кы´аллан

µлэлээбиттэри

бэлиэтиир.

Б у

у р у о к к а

т у г у

билбиттэрин,

с³бµлээбиттэрин,

туохха

ыарыр±аппыттарын этэллэр.

¥ л э л э р и н

т µ м µ г э р

б э й э л э р и г э р

э б э т э р

т абаарыст арыгар

с ы а н а

туруораллар.

Дьиэ±э µлэ

Бэриллибит

тиэмэлэрт эн

талан о²орор.

Дневниктарыгар суруналлар,

³йд³³б³т³хт³рµн ыйыталлар.

Уруок хаамыыта

- СГУ профессора, доцент Борис Николаевич Попов - Барыл±ан «Поэзия - дуу´а

хамсаа´ынын таайыы» диэн этэн турардаах. Бу этии ис хо´оонун тула санаа атаста´ыахпыт

(Учуутал чµмэчи уматар).

Видеонан

поэт

хоһоон

айа

олорор

т

ү

гэнэ

к

ө

ст

ө

р.

О

ҕ

олор

тугу

к

ө

б

ү

ттэрин

кэпсииллэр.

Хо´оону

ки´и

ха´ан

ба±арар,

ханна

баҕарар

ахтан-санаан

кэлэр.

Саха

бастакы

поэтессата Варвара Потапова хо

һ

оонун мэлдьи ахтан-санаан кэлэбин:

Үчүгэйиэн бу Сиргэ

Үөрэ-к

ө

т

ө

сылдьар.

Үгүс дьоннуун сэргэ

Олох дьолун сырсар.

Оргууй хааман и

һ

эбин

Суо

ҕ

у баар дии саныыбын.

Дьоллоох дьонтон

үө

рэбин,

Дьо

һ

уна суох ыллыыбын.

Бу хо

һ

оон тыллара миэхэ олох ту

һ

унан

ө

йд

ө

б

ү

л

ү

кэ

ҥ

этэн, дири

ҥ

этэн биэрэллэр.

- Ки

һ

и ис санаата, дуу

һ

ата, майгыта-сигилитэ барыта тэ

ҥ

дуо?

-

Хас

биирдии

ки

һ

и

тус-ту

һ

унан

майгылаах-сигилилээх,

ө

йд

өө

х-санаалаах,

к

ө

р

үү

лээх

буолар.

Ол

аата

ки

һ

и

ки

һ

иттэн

уратылаах.

Хас

биирдии

ки

һ

и

с

ө

б

ү

л

үү

р

поэттаах буолар. Кини айымньыталырн аахта

ҕ

ына дуу

һ

атынан чэпчэкитик ылынар.

- Б

үгүҥҥү

Уруокпут 5 т

үһү

мэ

ҕ

инэн барыа

ҕ

а.

1 түһүмэх. Мин с

ө

б

ү

л

үү

р поэтым. Чинчийэр

ү

лэ.

Үөрэнээччилэр таптыыр поэттарын оло

ҕ

ун, айар

ү

лэтин тула санаа атаста

һ

аллар.

Кобякова Василиса. Фотомонтаж к

ө

м

ө

т

ү

нэн кэпсиир.

Левин Сеня. Поэттар псевдонимнарын чинчийбитин кэпсиир.

Левин

Сеня

:

Мин

быйыл

аахпыт

икки

суруйааччы

псевдонимнарын

то5о

ылыммыттарын

булан

аахтым.

Ол

курдук, Алексей

Елисеевич

Кулаковскай

-

Өксөкүлээх

Ө

л

ө

кс

ө

й - саха уус-уран литературатын т

ө

р

ү

ттээччилэриттэн биирдэстэрэ.

Өксөкү

-

фольклорга

хотойу

остуоруйа,

оло

ҥ

хо

уобара

һ

ыгар

киллэрэн

ааттаа

һ

ын.

Өксөкүлээх

Ө

л

ө

кс

ө

й аатын хос-хос аба

ҕ

а т а

Ө

кс

ө

к

ү

лээх Сэмэн диэн ки

һ

и эбит. Кини

аатынан ылбыт буолуохтаах диэн суруллубут.

Анемподист Иванович Софронов - Алампа - поэт, прозаик, драматург, саха уус-

уран литературатын т

ө

р

ү

ттээччилэриттэн биирдэстэрэ. Т

ө

р

ө

пп

ү

ттэрэ Иван Корнилович

уонна ийэтэ Елена Афанасьевна - к

үҥҥ

э к

ө

ст

ү

б

ү

т к

ү

нд

ү

уолларын таптаан о

ҕ

о эрдэ

ҕ

инэ

Алампа диэн ааттыыр эбиттэр.

2 түһүмэх. Тылбаас.

-

Тылбаас

-

литературнай

ү

лэ

биир

саамай

уустук

к

ө

р

үҥ

э.

би

һ

иги

хо

һ

оон

а

ҕ

ыйах

строкаларын тылбаастыырга холонобут.

Үөрэнээччилэр

биирдии-биирдии

быйыл

үө

рэппит хо

һ

оонноруттан биирдии строфаны

нууччалыы, английскайдыы тылбаастаабыттарын аа

ҕ

ан и

һ

итиннэрэллэр.

Тимофеев Стефан

Үрүйэ

Утаппыт к

ө

т

ө

р-с

үү

рэр

Уйгулаах уугуттан

Уулаан-ыймахтаан

Уоскуйан аа

һ

аллар.

Максимов Гриша

Кы

һыҥҥы күн

таптыыбын Сахам сирин

Кыһыҥҥы тыйыс күнүн,

Чараҥ кырыа симэҕин,

Дуйдуур көмүс күлүмүн.

Протопопов Игнат

Ма

ҥнайгы хаар

Ып-ыраас,

Сып-сырдык

Көбүөрүнньүк хаар

Күн уотугар

Күлүмүрдээн көһүннэ.

Находкин Женя

Кы

һыҥҥы күн

Манна баар бары маҥан

Маҥан кырса, кырынаас,

Маҥаҥҥа маҥанынан

Маҥан хабдьы суруйар.

Степанова Айта

Кы

һыҥҥы күн

таптыыбын Сахам сирин

Кыһыҥҥы тыйыс күнүн,

Чараҥ кырыа симэҕин,

Дуйдуур көмүс күлүмүн.

Из благодатной воды ручья

Утоляя жажду свою,

от долгой дороги унося

Отдыхают перелетные птицы

Люблю я суровые морозы

Необьятной моей земли,

Инея белой рощи зимы,

Рощи озолоченный блеск .

Светлые и чистые снежинки

От солнца засверкали,

Коврое снежное одеало

Словно серебро заблестели

Здесь вокруг белым бело

Белый песец и горностай,

Белым мелом на снегу

Пишет белая куропатка.

Люблю свою родную землю

Ее суровые зимние дни,

Покрытые снегом леса

Ее пленящие золотые тени.

3 т

үһү

мэх. Мин уру

һ

уйбар поэзия иэйиитэ.

С

ө

б

ү

лээбит

хо

һ

оонноругар

иллюстрация

уру

һ

уйдаабыттарын

Publisher

программа5а

киллэрэн к

ө

м

ү

ск

үү

ллэр.

Оҕолор уру

һ

уйдарын тахсан к

ө

м

ү

ск

үү

ллэр.

1 бөлөх уруһуйдара.

2 бөлөх уруһуйдара.

3 бөлөх уруһуйдара.

4 т

үһү

мэх. Айар абыла

ҥ

а.

- Хас биирдии ки

һ

и туохха эрэ дьо

ҕ

урдаах, талааннаах буолар. би

һ

ини эмиэ айар абыла

ҥ

ар

ылларан, дуо

һ

уйуу минньигэ

һ

ин боруобалыа

ҕ

ы

ҥ

.

Үөрэнээччилэргэ айыл

ҕ

а, т

ө

р

өө

б

ү

т дойду, хоту дойду ту

һ

унан к

ө

м

ө

тыллар уонна Кэбээйи

улуу

һ

ун хаартыскалара бэриллэллэр. Ону ту

һ

анан хо

һ

оон айарга холоноллор.

Сахам Сирин аанньаллара

Оо, үчүгэйин ба

ҕ

а

һ

ын

К

ү

н

ү

ч

ү

гэйин сыламныыр

Тыйыс тымныылаах кы

һ

ыны

Бу кэм

ҥ

э ньургу

һ

ун кыайарын.

Саа

һ

ын куруук эн тахсан

К

ү

н

ү

к

ө

рс

ө

к

үө

гэйэ

ҕ

ин

Ньургу

һ

унум барахсан

Дойдум ньуурун симиигин.

Сиэдэрэйкээн дь

үһү

н

үҥ

С

ү

рэ

ҕ

и сымнатар,

Са

ҥ

а тыллар м

ө

сс

үө

н

үҥ

Сахам кыы

һ

ын санатар.

Сахам сирин аанньаллара

Ньургу

һ

уннар буолаллар,

К

ө

рд

ө

хп

ү

нэ мин саныыбын

Кэрэ дойдубун - Кэбээйибин.

Кобякова Василиса

Үөрүүтэ бэлэхтээ

К

ү

н са

ҕ

ах кэннигэр саспытын кэннэ,

Сылаас сиккиэр тыал эргийэ к

ө

тт

ө

,

Халаа

ҥҥ

а о

ҕ

уруо сулустар оонньууллар,

Туолбут ый суолу су

һ

умнуу сырдатар.

Бу кэрэ т

үү

н бэлэхтээ миэхэ т

үү

ллэ,

Бэлэхтээ умнуллубат дьикти т

ү

гэннэ,

До

ҕ

орбун куу

һ

арбын саатар эн к

өҥү

ллээ,

О

ҕ

очоон с

ү

рэхпэр

ү

өрүүтэ бэлэхтээ.

Кыракый с

ү

рэ

ҕ

им эрэнэр киниэхэ

Т

үү

лбэр к

үү

тэбин кинини эрэ,

Сотору к

ү

н тахсыа, са

ҥ

а к

ү

н

үү

н

үө

Са

ҥ

а эрэл к

үө

дь

ү

й

үө

, с

ү

рэ

ҕ

им уоскуйуо.

Максимова Нина.

Үрдүк мэ

ҥ

э халлаа

ҥҥ

а

К

ү

н уота сыламныыр,

Алаа

һ

ым киэ

ҥ

хочолорунан

Аргыый а

ҕ

ай кубалар к

ө

т

ө

лл

ө

р.

Үрдүк мэ

ҥ

э халлаа

ҥҥ

а

Сиккиэр тыал и

һ

иирэр,

Ону кытта тэбис-тэ

ҥҥ

э

Мин санааларым к

ө

т

ө

лл

ө

р.

Бу чуумпурбут сарсыарда

Алааспын одуулаан к

ө

р

ө

б

ү

н,

Т

ө

р

өө

б

ү

т дойдубун саныыбын,

Сылаас салгынын ахтабын.

Дойдум м

үө

ттээх салгына

Туохтаа

ҕ

ар да к

ү

нд

ү

т

ү

н

ө

йд

үү

б

ү

н,

С

ү

рэхпин манньыта, дуо

һ

ута

Өйбүн-санаабын ытыйда.

Протопопов Игнат

О

ҕ

о саас

Күн чугдаар кыымнара

К

ү

л

ү

мн

үү

тыгаллар,

Оо, кэрэ да о

ҕ

о саас

Миэхэ

ҕ

э тырымныыр.

Сайынын алааспар

До

ҕ

отторбун кытары

Мин сасы

һ

а оонньуурум,

С

үү

рэрим-к

ө

т

ө

р

ү

м.

Кэрэ да о

ҕ

о саас

Би

һ

иэхэ кэллэ

ҕ

э,

Эн би

һ

икки олохпут

Кэрэтин с

ө

хт

өҕө

.

Стурчков Вася.

.

Кэрэ да сибэкки, Ньургуһун

Саас аайы харалдьыкка

Сааскы салгын кэлиитэ

Сайа±ас санааны саймаардан

¥µнэн тахсар ньургу´ун.

Халдьаайы устун хаамабын,

Ньургуһун ыһыаҕын саныыбын,

Күн чаҕыл уотуттан

Сандаарыйан долгутар.

Тыллыбыт эбит сибэкким

То²мут буору тобулан,

Сахам сирин киэргэтэн

Сахам дьонун манньытан.

¥µнэн турар ньургу´уну

Таптыы к³р³н турабын,

Оҕотук сүрэхпин долгутан

Миигин одуулуур курдуктар.

О±о саа´ым до±орун

Хо´ооммор холбоон хо´уйуом,

Ньургуйаана Ньургу´уну

Ырыабар ыпсаран ыллыа±ым.

Сааскы кµн сыламын курдук

Тырымныы тур дуу´абын долгута,

Ньургу´ун, Ньургу´ун

Кэрэ да сибэкки, Ньургу´ун.

Сыл-хонук аа´ыа, мин улаатыам

Бу к³стµµ ³йб³р-санаабар хаалыа±а

Ньургу´ун, Ньургу´ун

Кэрэ да сибэкки, Ньургу´ун.

Айта Степанова

Кэрэ кыыс-Ньургуһун

Тоҥ буору тобулан үүнэҥҥин

Саас буолтун кэрэхсии көрөҕүн,

Саһархай сибэкки буолаҥҥын

Саһарчы көрөҕүн эн күҥҥүн.

Сааскы күҥҥэ көөчүктэнэ

Сылаанньыйа оонньуугун,

Оҕо-аймах сүрэҕин

Сайа-охсон киирэҕин.

Кэрэҕиэн, ньургуһунуом

Кэрэ кыыс курдуккун,

Сиэдэрэй симэххинэн

Симиигин ийэ сиргин.

Үөрэбит эйигин көрөммүт

Үүнэбит эйигин үтүктэн,

Үгүс сыл кэнниттэн биһиги

Үөрүүнэн көрсүөхпүт өрүүтүн.

Александрова Снежана

5 т

үһү

мэх. Хо

һ

оон уонна музыка.

- Хо

һ

оон уонна киниэхэ суруллубут музыка - искусство тус-туспа айымньылара.

Хо

һ

оону ырыа гынан к

ө

т

ү

т

үү

олус судургу дьыала буолбатах. Мелодист поэт хо

һ

оонун

дуу

һ

атынан,

ө

й

ү

нэн-санаатынан ылынан мелодия айар.

Саха

оҕуһун

мииннэ

да

ырыаһыт.

Онон,

оҕолор,

ырыаҕа-хоһооҥҥо

ананан

айыллыбыт тыллаах дьон сахалар оҕуспутун мииниэхпит.

Быйыл аахпыт ырыа буолбут хоһооннору ыллаан иһитиннэрэллэр.

Кэбээйи улууһун поэттарын ырыа буолбут хо

һ

ооннорун ааттыыллар.

Т

ү

м

ү

к

-Хайа б³л³х тиэмэн толору арыйда?

-Тµмµктэри т³´³ с³пк³ о²ороллоруй?

-Саныыр санааларын сатаан саа´ылаан этэллэр дуо?

Уруога Кэбээйи гимн буолбут ырыатынан т

үмүктүүллэр.

КЭБЭЭЙИ

Солко долгун кµ³±µнэн

Суор±аннанар сайыннаах,

Кырса-куобах тµµтµнэн

Кырыаланар кы´ынаах

Элбэх кµ³ллээх, алаастаах,

Эмис собо балыктаах -

Кэрэ кэскил кыраайбын

Кэбээйбин таптыыбын

Куокуй, Сииттэ, Ньидьили –

Хойуу оттоох хочолоох,

¥µттээх, эттээх сµ³´µнµ

¥³рдээн иитэр дьоннордоох,

Му²ха´ыттар, булчуттаах,

Бука бары эйэлээх -

Кэрэ кэскил кыраайбын

Кэбээйбин таптыыбын

Дьиэ

ҕ

э

ү

лэ

Бэриллибит тиэмэлэртэн талан о²орор.

Дневниктарыгар суруналлар, ³йд³³б³т³хт³рµн ыйыталлар.

Приложение 1

Уруок тэрээ

һин чааһыгар оҕолору турукка киллэрэр соруктаах учуутал

түһэрбит хаартыскалара

Приложение 2

Уруок түгэннэрэ