«Далан геройдара - о5о хара5ынан»
12-16 саастаах о5олорго аналлаах элективнэй куурус барыла Аржакова О.Р., саха тылын уонна литературатын учуутала Эн уран тарба5ыҥ Ып-ыраас сүрэ5иҥ Төлөнүн оһуордуу Түһэрэн эрдэ5э… И.Е. Федосеев
1.Быһаарыы сурук
Саха о5ото үтүө сиэрдээх – майгылаах, дэгиттэр сайдыылаах киһи буоларыгар төрөөбүт тылынан аахпыт уус – уран айымньылара сүрүн олугу уураллара саарба5а суох. Үтүө айымньылар, о5о этигэр – хааныгар и ҥ эн, оло5ун устата суолдьут сулус кэриэтэ арыаллыыр аналлаахтар. Педагогическай наука учуонайдара суруйалларынан: «Өскөтүн 20 үйэ са5аланыытыгар норуоту сырдатыы сүрүн хамсатар күүһүнэн дьону аа5ар, суруйар дьо5урга сыһыарыы эбит буолла5ына, күн бүгүн 21 үйэ са5аланыытыгар үөрэхтээһи ҥҥ э эмиэ киһи аа5ар уонна суруйар дьо5урун сайыннарыыга сүрүн бол5омтону ууруу эрэйиллэр буолла. Аа5ыы култууратын таһыма түһүүтэ – үтүмэн үгүс үйэлэргэ Аан дойду өркөн өйдөөхтөрө айбыт, чочуйбут киһи, олох туһунан билиилэрэ – дьон оло5ор дьайар, ырааһырдар, чэбдигирдэр сырдыкка, киьилиигэ киллэрэр күүстэрэ сүтүүтүгэр тиэрдэр. Бөлөһүөктэр, психологтар бэлиэтээһиннэринэн, «Аа5ыы культурата сүтүүтэ – киһи айылгыта (экологията) ыһыллыытыгар атомнай буомбатаа5ар алдьатыылаах буолууга тиэрдэр суол». Билигин биһиги үөрэтэр о5олорбут – сайдыылаах үйэ о5олоро. Маассабай информация средстволара му ҥ утуурдук сайдан, о5о уус – уран айымньыны аа5ыытын биллэрдик үтүрүйдүлэр. Биллиилээх нуучча суруйааччыта Максим Горькай этэн турардаах: «Книги шептали мне одругой жизни, более человеческой, чем та, которую я знал… Книги говорили мне о том, как велик(!) и прекрасен (!) человек в стремлении к лучшему». Биллиилээх педагог А.С,Макаренко уус – уран айымньы сиэр – майгы өттүнэн иитиллии бө5ө тирэ5э буоларын бэлиэтээбитэ. Уус – уран айымньыны кэрэхсээһин, тыл күүһүгэр абылатыы үксүгэр о5о кыра сааһыгар дьиэ кэргэнтэн са5аланан иитиллэн тахсар. Билигин оскуола5а үлэлиир педагог биир тутаах кыһал5ата – киһини киһи быһыытынан үтүө буоларыгар иитии. Онуоха уус-уран айымньы сабыдыалын туһаныы – биһиги сүрүн сорукпут. Ылбыт хайысхабытын бэлиэ тылынан педагогическай наука доктора, СГУ профессора Е.М.Поликарпова этиитэ буолар: «Киһилии сиэрдээх майгыны, дьон – сэргэ иннигэр эппиэтинэстээх буолууну иитиигэ уус – уран литература, киһи, олох туһунан тү ҥ былыргыттан кэрэһилэнэн кэлбит улуу айымньылар суолталара тугунан да солбуллубат.» «Далан геройдара о5о хара5ынан» анал куурус үөрэнээччигэ төрөөбүт литература уруоктарыгар о5о ылбыт билиитин чиңэтэргэ уонна дириңэтэргэ соруктанан 7-10 кылаас о5олоругар ананар. Манна оскуолабыт уруhуйга хайысхатын туhанар эмиэ наада, ол курдук о5олор харахтарыгар дьүһүйэн көрөр уонна уруhуйдуур дьо5урдарын туһаныахтаахтар.

Барыл сыала:
Болдьох кэмнэ үөрэнээччинибиир дойдулаахпыт суруйааччыВ.С.Яковлев – Далан оло5ун, айар үлэтин диринэтэн үөрэтэригэр, айымньы геройдарын уобарастарын ойуулуур – дьүһүннүүр искусство нөнүө айарыгар кытыннарыы.
Соруктара:
В.С.Яковлев – Далан оло5ун, айар үлэтин үөрэтии, чинчийии, билиини кэңэтии, дириңэтии; 1. Суруйааччы айымньыларын диринэтэн аа5ыы; 2. Айымньыны ырытыһыы; 3. Ылбыт билиини туhанан айымньы геройдарын, персонажтарын уруhуйдаан к ө рдөрүү; 4. Көрөөччүлэр дьүүллэригэр таһаарыы; 5. Үлэни көмүскээһин, түмүк таһаарыы.
Күүтүллэр ситиһии:
Барыл хаамыытынан үөрэнээччи, суруйааччы В.С.Яковлев – Далан оло5ун, айар үлэтин үөрэтэн, билиитэ – көрүүтэ дириниир. Айымньы геройдарын хара5ар ойуулаан көрөн, ойуулуур- дьүһүннүүр искусство ньыматынан уруһуйдуур дьоҕура сайдар. Үөрэнээччи айымньыны үчүгэйдик өйдүүр, тиэкис ис номо5ун таба ылынар. Айар дьоҕурун уhугуннарар кыахтанар.
Барыл принциптэрэ:
Барыл сүнньүгэр үөрэтии уонна иитии сүрүн принциптэрэ тутуһуллаллар. Ону сэргэ иитээччи тус принциптэрэ: -бириэмэни харыстааһын: -айымньылаах сыһыан; -үтүө санааланыы; -эрэллээх буолуу.
Көрүҥнэрэ:
-лекциялар; -дор5оонноохтук аа5ыы;
-
практикум; -диспут; -быыстапка
Ньымата:
Барыл уопсай педагогическай ньымаларга олоҕурар: -өйү-санааны олохтооһун; - билинни кэм наадыйыыта уонна көҕүлээһин.
2.

Тематическай былаан
№ Дьарык темата Чааhа Дьарык көрүнэ Сатабыл 1 Б и и р д о й д у л а а х суруйааччыларбыт 1 Обзор Ырыналаан өйдөөһүн 2
В.С.Яковлев-Далан

оло5ун

кэпсээнэ
2 1.Лабораторнай үлэ 2.Практическай үлэ Ти р эх буо л а р с х е м а оноруу М э т и р и э т и а й а н уруһуйдааһын. Г е р о й у о б а р а һ ы н толкуйдааһын 3
Суруйааччы норуот номо5ор

оло5урбут айымньылара
1.Байанай туһунан номох 1 Дор5оонноохтук аа5ыы Сюжет уруһуйдааһын 2
2.Оруоһуттар кур о5устарын өлөрүүлэрэ 3.Кылбаа манан кыталыктар 4. Үрэх баһын үһүйээнэ 1 1 1 Ырытыылаах аа5ыы Практикум Диспут Кыылы (дьиэ кыылын) уруһуйдааһын К ы т а л ы к т у һ у н а н матырыйаал хому й а н презентация оноруу Пластилинынан үлэ 4
Суруйааччы

саха

норуотун

т у һ у н а н

и с т о р и ч е с к а й

айымньылара
Тулаайах о5о Дьыл5ам миэнэ 1 1 Оруолларынан аа5ыы Учуутал кэпсээнэ К ы р г ы с ү й э т и н уруһуйдааһын (батальнай жанр) Герой уобараһын айан оноруу 5
Суруйааччы

билинни кэми

ойуулуур айымньылара
Дьикти саас
Түмүк. Быыстапка.
2 1 Сиһилии аа5ыы Үлэлэри көмүскээһин С э һ э н г е р о й д а р ы н кумаа5ынан кырыйыы
3.

Барыл ис хоһооно
Биһиги оскуолабыт художественнай- эстетическэй хайысхалаа5ын быһыытынан предмет сатабылыгар эбии тутан- хабан сайыннарар (художественнай прикладной ) сатабылы эбии киллэриигэ үлэлиир. Саха литературатын сүрүн барылынан народнай суруйааччы В.С.Яковлев – Далан 3 айымньыта үөрэтиллэр: 9 кылааска- «Тулаайах о5о», 10 кылааска- «Дьыл5ам миэнэ», 11 кылааска – «Дьикти саас». Орто саастаах о5олорго кылаас таһынан аа5ыыга Далан норуот номо5ор оло5урбут айымньылара аа5ыллыахтаахтар. Ол быһыытынан о5о сэнээриитин ылар кэпсээннэри барыл хаамыытыгар киллэрдибит. «Байанай туһунан номох», «Оруоһуттар кур о5устарын өлөрүүлэрэ», «Кылбаа манан кыталыктар», «Үрэх баһын үһүйээнэ» курдук айымньылары кытта билсибит о5о айар фанта5ията , дьо5ура арыллыан сөп. 9 кылааска- «Тулаайах о5о» сэһэннэ уобараһы ырытыыга, сэрии ынырыгын , айымньы ис номо5ун диринэтэн өйдүүргэ уруһуй туттуллар. 10 кылааска- «Дьыл5ам миэнэ» эссе-романтан быһа тардыы аа5ыллар.Чуолаан суруйааччы о5о сааһын туһунан быһа тардыыны о5олор талан ойуулууллар: - о5о сааһыгар аччыктааһын; -үөрэххэ ба5а (7 биэрэстэлээх сиртэн үөрэнии); -билиигэ-көрүүгэ тардыһыы. 3
«Дьикти сааһы» анал кууруска сылдьар о5олор тилэри билсэргэ дьулуһаллар.сөбүлээбит событиеларыттан уруһуйдууллар, кумаа5ыттан кырыйаллар. Түмүккэ быыстапка туруоруллар. О5олор үлэлэрин көмүскүүллэр. Туһаныллыбыт литература: 1. Богданова О.С., Черенкова С.В. Нравственное воспитание старшеклассников. – Москва: Просвещение, 1988. 2. Васильева Д.Е. Далан оло5о уонна айар үлэтэ. – Дьокуускай, 2003. 3. Данилов Софр.П. Санаам туймуулара. – Дьокуускай, 1995. 4. Данилов Софр.П. О творчестве Далана.- Якутск, 1987. 5. Захарова А.Е.Через историческую память народа. Заметки о прозе Далана.-Якутск,1988. 6. Тарабукина Н.Е. Одун сааһы бэлиэтээһин.--// Иитии кыһата.№ 1, 2008. 7. Литература кэрэһиттэрэ. – Дьокуускай: Бичик, 2006. 8. Лысенко В.С. Беседы о литературе. - Москва: Просвещение, 1989. 9. Копырин Н. З. Эдэрдэр айар аартыктара.-Дьокуускай ,1987. 10. Петров В. Т.Традиции якутского повествования в якутской прозе.-Новосибирск,1982. 11. Оконешникова П.И. Дьикти сааһы уэрэтэбит.-Дьокуускай, 1988 12. Попов Б.Н. Төрөөбүт айыл5а5а сыһыан.Дьокуускай,1985. 13. Попов Г.В.Оло5у дири ҥ ник көрдөрөр роман.-Дьокуускай,1987. 14. Тумат С. Далан уонна кэм-кэрдии тардыыта.-Дьокуускай,1997. 15. Яковлев В.С. –Далан. Дьикти саас. – Якутскай, 1978. 16. Яковлев В.С. – Далан. Айымньылар. 1 том. – Дьокуускай: Бичик, 2005. 17. Яковлев В.С. –Далан. Кэриэн ымыйа. –Дьокуускай, 1988. 18. Яковлев В.С. –Далан. Дьыл5ам миэнэ. –Дьокуускай,: Бичик 1994. СЫҺЫАРЫЫЛАР (оҕолор уруһуйдара) 4
5