Хальмг Таңһч

Октябрьск район

Доклад

«Хальмг келн –

үндсни сойлын зөөр»

Күцәснь:

Ик Царңга 1-гч тойгта

дундын школын багш

Орулова О.Н.

Зура:

1.Хальмг келн – мана нутгин зөөр.

2.Хальмг келн – хальмг улсин үндсни сойл.

3.Өдгә цагин хальмг келн.

Олзлгдсн литератур:

1.Дарваев П.А «Самоучитель калмыцкого языка», Элиста, 1992 г;

2.Җиҗән Эрднь Байр «Үгин эрк», кемән оршв, Элст, 1995 г;

3.Пюрвеев Г.Ц. Грамматика калмыцкого языка, Элиста, 1979 г;

4.Очра Уташ «Өдгә цагин хальмг келн», Элиста, 1990 г;

5.Хабунова Е.А. «Үлмҗл болх авг-бәрц»-статья, журнал «Сурһуль» №1,1997г.

Келхд – омгинь холвсн,

Келхд – дөңгән күргсн,

Сарар сөөһинь гегәлсн,

Нарар киитинь бүләлсн,

Делхд – җивр урһасн,

Девхшд – дә суңһасн,

Дүмбр хальмг келн!

(Бембин Тимофей.)

Хальмг келн - мана бахмҗта зөөр, хальмг улсин үндснә темдгтә билг, мана улсин әмн-

кишг. Эврән келән эс медсн эврә келән мартсн, нег үлү төрскн келән һәәлсн күн- эврә

үндсн авъяс-заңшал, өвкнрин тууҗан, уңг-тохман, байн зөөрән меддго муңхг, теңг күн.

Түрүн санан эн.

Уул хальмг келн уурхан саң мет байн зөөр. Хойрдхла эн.

Уул хальмг келән медх кергтә, чикәр олзлҗ йовх кергтә: «үгинь чивхәр, утхинь нигтәр –

Калян Санҗин келсәр, «үгин шинҗ медхмн»- Сән-Белгин Хасрин келсәр. Иим һурвдгч

санан хара биш.

Уул хальмг келиг әрвлхмн, харсхмн, чинринь өөдлүлх кергтә. Эннь дөрвдгч ухан –

тоолвр.

Улан залата уул хальмг келтә болсарн уул йосан һартан авад, өдгә цагт бәрҗ, төрскн

орн – нутган олн келн-улсас юуһарн болвчн дутахш. Келн улс, әмтн тооһарн баһ, цөөкн

гиҗ санҗ болшго, төрскн келнд кен болвчн хару. Эннь тавдгч санан.

Җил җилмүд өңгрәд, цаг, үй хүврәд кезәңк йор-йодх мартгдад, хуучна хату заң –

авъяс хайгдад, сольгдад йовдгнь-орчлңгин зокал болн җисән. Зуг келн мөңк, келн кезәчн

буйсхш-иим зурһадгч ухан – тоолвр уул келнд нерәдсн хальмг шүлгчнрин шүлгүдәс төрнә.

Әмтн хоорндан күүндҗ, ухаһан медлцхин төлә келн бәәнә. Күн болһн сансн ухаһан

талдан күүнд келәр дамҗулҗ, амн үгәр, эс гиҗ бичәд медүлҗ чадна.

Кезәңк дегтрмүдәс, бичмр һар бичгүдәс урд цагт болсн күмн - әмтнә йовдлын

тускар меднәвидн. Теду мет бидн ирх үйнрт келәрн, бичгәрн, дегтрмүдәрн ода цагин бәәдл

– җирһлин тускар бичҗ, барлҗ үлдәһәд, теднд күргҗ келхвидн.

Һазр деер 2000-һар келәр әмтн күүнднә. Мана орн нутгт 130 – һар келн-әмтн бәәнә.

Келн-әмтн болһн эврә келтә. Эдн хоорндан орс келәр күүнднә. Орс келиг сән кевәр

медхднь, дасхднь эврә келнд болхмн. Келн-әмтн болһн өдгә цагт сурһуль эрдмән, билгән ,

келән, номан эврәннь келәрн делгрүлҗ йовна.

Хальмг келн- хальмг улсин төрскн келн. Хальмгуд наадк келн улсин дунд орман

эзлҗ,

сойлан

делгрлһнд

орлцҗ

йовна.

Хальмг

келәрн,

эрдм

билгәрн

сурһуль-номан

цецгәрүлҗ, олн әмтнә тууҗд эврә хүвән, тәвцән өгнә.

«Келн угад белн уга» гидг хальмг хуучн үлгүр бәәнә. Күүнә бәәдл җирһлд келн

ямаран чинр эзлдгнь эн үлгүрин утхнь маднд медүлҗәнә. Келн - әмтнә хоорндк залһлдана

эв-арһ. Нарт делкәд кедү келн улс бәәнә, тедн тооһарн олн болвчн, баһ болвчн, цуһар тө

рскн келтә. Тедн төрскн келндән дурта, тегәд келән өскнә, өргҗүлһнә, юңгад гихлә «келн

уга болхла, нерн уга»-келн улсиннь нерән гееһәд, сурһуль уга үлдәд, заң –авъясасн

хольҗад,

уңг-тохман,

элгн-садан

мартад,

төрскн

келәрн

күүнддгән,

келдгән,

бичдгән

уурад, оңгдан келн эмтнә үлмәд орад бәәхнь чигн маһд уга.

Келн улс болһна келн сән эс гиҗ му, байн эс гиҗ угатя келнд хувагдхш. Хальмг келн ут

тууҗта болн байн, хурц келнд тоолгдна. Хальмг улсин тууҗ, туульс, баатрлг дуулвр

«Җаңһр», үлгүрмүд, дуд шинҗлхлә, мана төрскн келн болна, терүн деерән бичг-тамһин

халхарн йилһрнә.

13-гч. зууни үйд нег үндстә келтнр нег бичг зокъялын келтә бәәсинь 1240 гч. җилд бичгдсн

«Моңһл нууц товч» герчлҗәнә. Эн тууҗин болн дурсхлт бичгин чимг, таңгсг келн моңһл

келтнрин олн айлһу дотрас өдгә хальмг келн-улсин уңг-тохмин өөрд келнд йир өөрхн. Нег

үндстә келнәс үүдсн келд үгин саңгарн, келн-зууһин кев-янзарн хоорндан өөрхн залһлдата

болна. Зәрм моңһл үндстә: моңһл, хальмг, бурят, монгор, дунсян, дагур болн нань чигн

үгмүд шинҗлҗ хәләхлә, тедн яһҗ тогтҗ бүрдсинь, яһҗ өсч- өргҗәхинь медҗ болхмн.

Йосн өөрд-хальмгин өвәрц бичг-зокъялын тууҗ богд багш Зая-Пандит 1684гч җилд

тод

бичг

үүдәснәс

авн

эклсн.

Алдр

тоод-бичг

олн

зүсн

медрл-номин

көлгн

болҗ

болвсрсмн: гүн ухана медрл, учр-зүүһин нермл, шаҗна нәрн чинр-утх, эмчллһнә медрл,

шүлгләнә чимг, нань чигн ямаран бис медрл өөрд-хальмг келнд делгрсмн.Үлгүрнь: онл-

теория, онлһ-понятие,зарчм-принцип,көтлвр-программа, болн нань чигн тиим мет үгмүд

ХХ-гч зууни эклц күртл зокъялын келнә заңшал алдгдад уга бәәсинь тод бичгәр бичгдсн

олн үүдәврмүднь үзүлҗәнә.

Болв сүл зууһад җилмүдт хальмг улс болн эднә келн ямаран ик аюлла харһсиг ода

бидн сәәнәр меднәвидн. Хүүвин йосна цагт олна бәәлд –җирһллә залһлдулҗ,орс болн

европейск келдәс оруд үгмүд элвгәр орулад, хальмг улс тод бичгән болн кезәңк уул

зокъялын келнә зөөрән гиһәд,сәәхн,аңхун,цецн уханасн ,күмни түшән болҗасн шаҗнасн

холҗад эврә өвкнрин заңшалан,ном-йосан һолад ,сойлан болн зөөрән һәәлсн болдг.Әнүнә

аштнь уул-зокъялын келнә улмҗлл мартгдад,то-тоомҗан уга олн оруд үгмүд кезәңк келнд

шингрәд,тегәд хальмг келн «тату-тартг,балдр-булдр» келнд тохрсмн.

Келн-сойлын

нег янзнь болдмн.Хальмг келн-мана улсин сойлын нег янз.Келн сойл хойр шовуна җивр

мет,хальмг улсин нериг өргәд,әрәсә улсин нерд дунд мөңкрүлҗ бәәхин лавта.

Төрскн келн,келн-улсин нер хадһлсн деерән,терүг нилхәсн,бичкнәсн авн сәәнәр

медхлә,күүкдин олн-зүсн билг төлҗүлнә.Хальмг таңһчин бичәчнрин ,номтрин,зурачнрин

нерн туурад йовдг күчнь юунднь? гихлә, келнд гиҗ келх кергтә.

Цааранднь чигн эн келгдсн билгтнрин зергләниг улм өнршүлхин төлә эврә келнә

чинр өөдлүлхмн.Өдр болһн нег шин үг медҗ,тер медсн үрн-садндан келәд,теднә эврә

келәр сурһмҗлмҗ закрхла,мана келнә нарн улм мандлхнь лавта.Төрскн келн ямр

чигн

келн-улсин

эркн

зөөрнь

болдмн.

Тиигхлә

төрскн

келән

өргҗүллҗ,

зүркндән,маңнадан залад) шүтҗ бәәх кергтә.

Эн ик төр күцәлһнд хальмг келнә чинр баһ биш.Әмтн хоорндан күүндән ,көдлмш

,керг-үүл бүрдәлә ,йиртмҗин зовлңла ноолдх саам харһла.Эдниг цугтнь күцәхинь кергт

келн ик нөкд болсмн.

Күмн-әмтн үүдәснәс авн келн бәәһә гиҗ келгднә.Нарт делкәд кедү-келн-әмтн

бәәнә,ямаран улс бәәнә ,тедн тооһарн өнр болвчн ,цөн болвчн ,нам бичкн әмтн болвчн

,келн угаһар бәәсн юмн келн-әмтнә тууҗд соңсгдад уга.Терүнә учрнь ил медгдҗәнә: келн

угаһар күн бәәҗ чадшго. Күн кезә цагт һанцарн һарч ,һанцаран өсч-боссн юмн соңсгдад

уга ,эврәннь бәәх бәәдл-җирһлдән, нег-негнләһән өөрхн,холвата, даң гертән, баг-багар

төрсәрн

йовснь

медгдҗәнә.Тегәд

сансн

санаһан,

ухан

седклән

нег-негндән

медүлхин төлә әмтн хоорндан күүндх зөвтә болв.

Келн өсәд, өргҗәд, әмтнә олн-зүсн көдлмшин дамшлтыг батраһад, терүг үйәс үйүр

дамҗулҗ өгдг болв. Тиигҗ күч-көлснә эв-арһ, зер-зев ясруллһнд келн ик орм эзлнә.

Тер учрар әмтнә җирһл материальн өөдллһн, номинин, техникин, гегән-герлин

бәәдл ясрад, цуг келн-әмтнә обществин өслтд бас дөңгән күргв.

Уңг-тохмарн өөрхн әмтн келәрн бас хоорндан өөрхн. Нег уңгта үгмудәрн, грамматическ

кев-янзарн талын келнәс дот, өөрхн. Цуг моңһл үндстә келәр күүндцхәнә, юңгад гихлә

теднә келн нег келәс үүдлҗ. Зәрм моңһл үндстә, хальмг, бурят, монгорск, бунсянск келиг

шинҗлҗ хәләхлә, келн яһҗ төрҗ һарсн, яһҗ өсҗ йовхин тускиг медҗ болхмн. Учр юунд

гихлә, келнә тер өслтд әмтн болһна ямаран экономическ, политическ, географическ бәәдл

шиҗлҗ, ямаран үлмәһән тер нег-негндәң үзүлсиг медүлнә.

Келнә өслт-өргҗлһн келн-әмтнә бүрдлһ дасҗ үүднә. Улсиг келн-әмтнә тогтацар, йилһрһнд

теднә келн нег эркн орм эзлҗ, тедниг ямаран келн- әмтинь йилһҗ медүлнә.

Әмтнә хоорнд залһлда кеҗ, тедниг негдүллһн- келнә нег эркн чинр. Эмтнә келн обществин

бәәдллә, өслтлә өөрхн, тегәд обществ хүврхлә, келнд дас нег шишлң темдг үзгднә. Эн

халхар келнә Толин көрң йир шулуһар оңгдарсан медүлнә. Зәрм үгмүд обществин бәәдл

дахад, хуучрад, келнд олзлгддган уурад, нам мартгдна.

Хальмг келн улсин зөөр. Эн келиг эдлҗ йовсн улсиг өмн цагт ойрат гиҗ нерәдсмн.

Хальмг келнә тууҗ йир өргн. Кезән –кезәнәс авн хальмг улс эврән бичг- тамһта йовсмн.

1649 җил хальмг номт Зая-Пандит хальмг алфавит бичҗ һарһсмн. Эн алфавит зая-

пандитск, эс гиҗ моңһл бичг гиҗ нерәдгдсмн. Юңгад гихлә эн алфавитиг Зая-Пандит

моңһл алфавитар һардвр кеҗ, хальмг келнд ирлцтәһәр деернь сольвр орулад тохраҗ.

Зая-Пандит Барун Моңһлд төрсн бәәҗ.Баһасн авн Тибет орн-нутгт Зууһин алтн

дееврт одад, буддийск ном дасад, шаҗна халхар номин гүн нер зүүсмн. Үүдәсн алфавитнь

кезәнә «тодо бичг» гиҗ нерәддг бәәсмн. Энүг хальмг улс кесг җилд олзлҗ йовсмн. Моңһл

алфавитиг хальмг улс 350 җил олзлҗ йовсмн. Энүг үнлҗәх кесг герч цаасд болн дегтрмүд

бәәнә, тер дотр: тибетск келнәс хальмг келнд орчулгдсн дегтрмүд, орс хан Петр Первый

болн Аюка хан хойр хоорндан авлцҗасн бичгүд, зөөр болҗ бичмр келнә тууҗд үүдсн

хальмг әмтнә нертә эпос «Җаңһр», Убуши хунтайджин» түүк. Моңһл хаадуд, нойдуд

хоорндан бичлдҗәсн бичгүд, тер дотр Әрәсән орн нутгла бас залһлда бәрҗәсн бичгүд.

Тодо бичгәр барлгдҗ һарсн тууҗс, үлгүрмүд бас бәәнә. Тер учрар хальмг литературн келн

өсҗ -өргҗүллһнд «тодо бичгин» чинр ик.

Дәкәд 1847 җил Казань балһснд тодо бичгәр үлгүр кеһәд Александр Попов

«Грамматика калмыцкого языка» гидг дегтр һарһв.Терүнә дарунь 1849 җилд Алексей

Бобровников «Грамматика монгольско –калмыцкого языка» гидг дегтр бас һарһв. Дарунь

«Букварь для калмыцких улусных школ». 1902 җил «Букварь для калмыков» гидг дегтр

бас һарв.

1915-1929 җилмүдт В.Л.Котвич «Опыт грамматики калмыцкого разговорного языка

гидг дегтр һарв. Эн дегтрин һанцхн экземпляр Польшт үлдсн бәәнә.

1930 җиләс авн хальмг дегтрмүд Элст балһснд барлгддг болв.

Үндсни болһна келн, сойл, шаҗн, түүк өвәрц. Энүнәс иштә үндстн болһн эврә авг-

бәрцтә. Хәләм цацу хальмгиг хасгас, орсиг немшәс- йилһҗ медүлх темдгүд (хувцнь, чирә-

зүснь) заагт шишлң оньг авлхнь күүнә заң-бәрц, өвкнрәс үлдҗ шиңгрсн авг-бәрц

яһҗбийән бәрнә, яһҗмендлнә, яһҗханлтан өргнә, байран мелүлнә. Мадна бәәдләр уңг-

тохмимдн таньхла «эн хальмгч» гиҗмедхлә, авг-бәрц үлмҗллд тохрҗ, эвдрлл уга, мартгдл

уга ирх үйнрт күртх чигн биз.

Ода хальмг келән йосарнь сергәҗ делгрүлхәр бәәхлә, цуг зокъялын келни уул

үлмҗллиг эрк биш сергәх кергтә. Мартгдсн үлмҗлл болн үгмүдиг сергәҗ делгрүлх йовдл

хальмг келән сергәҗ делгрүлһни нег һоллгч халх болхмн. Сурһуль-сойл түгәмл делгрсн

өдгә цагт уул зокъялын келән сергәҗ делгрүлх йовдл тиим чигн кецү биш биз. Өөрд

хальмг зокъялын келн мана тууҗлгч болвсн сойлын белг-темдг, үндсни үнтә зөөр, та бидн

цаглшго байр-бахмҗ мөн.

Улан залата өөрд-хальмгин келн йир байн көрңгтә. Яһад гихлә, мана өвкнр миңһәд

җилин бичг сойлта, Бурхн багшин шаҗна олн зүсн номла , эрт цагас таньлдсн, тегәд бас

олн зүсн келтә, сойлта улсла хәрлцҗ, өргн – у һазрар нутглҗ, зүсн-зүүлин эдл-аху үүлдҗ

ирсмн.

Ямаранчн келн-әмтн урдк-хөөтктә болдг. Ямаранчн келн-әмтн эврә үндстә, эврә заң-

авъяста, эврә келтә болдг. Хальмг улс ямаранчн зовлң, ямаран чигн му үзсн бийнь эндр өдр

күртл келән геелго, сүл җилмүдт эврәннь уңг-тохман, тууҗан медхин төлә, сойлан

делгрүлхин төлә зүтгҗәхинь ил.

Дорас өсч йовх баһчуд төрскн келән сәәнәр медҗ, сәәхнинь олзлҗ келхин төлә,

икәр оньган өгч дасчана. Тегәд чигн мана өдгә цага баһчудын өмн эн байн сәәхн келиг

мартлго, тер кевәрнь эврәннь үрдүдтән үлдәҗ зааҗ өгх төр бәәнә гиҗ би санҗанав.

Эврәннь бичмр көдлмшән би иим үгмүдәр төгсәхәр седҗәнәв. Хальмг күн кезәнәс

авн келндән эңкр, йир икәр келән хәәрлҗ, хадһлҗ йовдг бәәсмн…

Күд чолунас бат,

Күүнә нульмснас һашун,

Килһснәс нәрн,

Цецгәһәс сәәхн,

Өврҗ ханҗ болшго

Олмһа сәәхн келн!